Şule Gürbüz her romanıyla, okuyucularını şaşırtmayı başarıyor. Bu yüzden olsa gerek, onun yayımlanan her romanı, bir heyecan kaynağı oluyor. Mesela yeni romanı Kıyamet Emeklisi’nin iki cilt olarak yayımlanması, bizatihi şaşırtıcıdır. Neden? Zira Türk edebiyatında bu halde iki cilt halinde yayımlanan romana rastlamak güçtür. İkincisi, Şule Gürbüz’ün başka romanları, mesela Kambur 92, O denli miymiş? 198 sayfayken, Kıyamet Emeklisi’nin birinci cildi bile 401 sayfadır.
İçerik ve biçim açılarından da Kıyamet Emeklisi, romancının başka kitaplarından farklı. Kambur’daki biçimsel denemeler, O denli miymiş?’teki iç konuşmanın derinleştirilerek kullanılması, Kıyamet Emeklisi’nde yer yer kullanılır. Ben tekrar ne demek istedi, dediği dışında neleri kastetti diye okuyacağımı sanırken Kıyamet Emeklisi çok açık, olay ve kahramanları belirli bir romandır. Her şeyden evvel Kıyamet Emeklisi’nin her iki cildi de üçüncü tekil şahıs anlatımla kurulmuş. Her iki romanda da “Tanrısal bakış”, bütün boyutlarıyla kullanılmaya çalışılmış. Tabi tekrar Şule Gürbüz tarzıyla… Bu usulden kastım nedir? Mesela üçüncü tekil şahıs anlatımına karşın Şule Gürbüz kahramanlarını kuklaya çevirmiyor. Daha doğrusu sıkıntıyı ön plana çekip, bu problemin aktarılması için kahramanlarını araç haline getirmiyor. O, adeta kahramanıyla birlikte düşünüyor, hissediyor, hareket ediyor ve olayların içinde yer alıyor. Bu yüzden Kıyamet Emeklisi’nde anlatımcı olarak müellifin yeri, ne tamamıyla olayların dışında ne de tamamıyla içindedir.
ZORLAMA DEĞİL DOĞAÇLAMA
Şule Gürbüz usulünden kastımın ikinci sebebiyse, kahramanlarının hudutlarını fark edip, onları ihlal etmemesidir. Hani kimi romancıların söyleşilerinde rasgeliriz ya; “kahraman kendini bana yazdırdı” diye söylenir. Evet, Kıyamet Emeklisi’nin Aziz’i, Nuhu’su, Himi Baba’sı, Nazif Bey’i de adeta romancımıza kendilerini yazdırmışlardır. Bu yüzden hiçbirinde zorlama bir hareket yoktur. Hepsi de olabildiğince doğal hareket ederler. Romancıya yalnızca bu doğal halleriyle oturan, kalkan, düşünen ve heyecanlanan karakteri anlatmak kalmış üzeredir.
Şule Gürbüz, bu yeni romanında kahramanlarının ergenlik periyotlarına ağırlaşır. İsabetli bir seçimdir bu, zira insan bilindiği üzere ergenlik devrinde şahsiyetini bulur ve geleceğe dair planlar yapar. Daha doğrusu ümitler geliştirir. Hissi olarak insan, gelecekte ne yapacağına ergenlik devrinde karar verir. Ve insan, artık ilerleyen yaşlarında da, hayatını daima ergenlik periyodunu hatırlayarak, yeni karşılaştığı şeylerle o devirde karşılaştığı şeyleri ilişkilendirerek yaşar. Biraz dikkat ettiğimizde, bütün büyük romancıların da bu kritik periyoda dair yazdıklarını fark ederiz: Dostoyevski’nin Hata ve Ceza’sı ve Delikanlı’sı, Tolstoy’un Gençlik Yılları, Salinger’in Çavdar Tarlasındaki Çocuklar’ı, Joyce’un Sanatkarın Genç Bir Adam Olarak Portresi’si, Thomas Bernhard’ın Nefes, Kiler, Soğuk, Neden dörtlemesi. Zira romancının temel hedefi; “benlik inşası”nı yakalamak, çözmek, aktarmaktır. Kıyamet Emeklisi’nde Şule Gürbüz bu güç sıkıntıya eğilmiş. Lakin ne eğilme! Birinci cilt 401, ikinci cilt 523 sayfa. Öteki tabirle upuzun bir seyahat.
Bu uzun seyahatte, her ne kadar Gürbüz’ün her karakteri, tek tek üzerinde durulmaya değse de, ana iki karakterin, tıpkı varoluş sancısını, farklı tabiatları sonucunda, farklı biçimde yaşaması anlatılır. Birinci cildin kahramanı Aziz, bütünüyle kendini hayatın kurallarına teslim ederken, ikinci cildin kahramanı Nuhu, hayata karşı kendini konumlandırıp, aksine kürek çekmeye yeltenir. İkisi de varoluş telaşı içindedirler. İkisi de fikirli, hisli, hassas ve yaralanmaya açıktırlar.
AZİZ’İN HİKAYESİ
Aziz’in öyküsünü okurken, ister istemez aklımıza Walter Benjamin’in; “Dolayısıyla hiçbir vakit telafi edemeyeceğimiz bir şey vardır: On beşimizdeyken konuttan kaçmamış olmak.” tespiti geliyor. İşin enteresan tarafı, Aziz meskenden kaçtığının bile farkında değildir. O, ebeveynlerine ve ağabeyine küsmüştür, meskenden dışarı çıkmış, lakin ne yapacağını bilmemektedir. O an karşısına çıkan hasta bir çocuk, Aziz’in bundan sonraki hayatını değiştirecektir. Aziz’i Sarılık Tekkesi’nde Hasan Dede’nin, Melami Tekkesi’nde Hilmi Baba’nın, Uşşaki Tekkesi’nde Kemaleddin Efendi’nin yanındayken de, teslimiyetiyle tanırız. Misal teslimiyet, onun Çaykara köyünde ve askerlik hayatında da görülür. Aziz, bir nevi rüzgar nereden esiyorsa, o tarafa savrulmaktadır. Güya Şule Gürbüz, Aziz’i “Birey toplum kaidelerinin sonucudur,” prensibi doğrultusunda ortaya çıkarır. Aziz’in olaylara müdahalesi daima; kendine verilen işi özenerek yapması ve bu yolla takdir toplamasından ibarettir. Yalnızca askerdeyken o, bir orta beklenmeyen davranışlar içine girer; bunun dışında, girdiği kabın halini ve rengini alan su üzeredir.
Aziz’i ne kadar konuşsak, düşünsek, tartışsak azdır. Geçelim tekrar Aziz üzere Erzurumlu olan ancak İstanbul’da ilkgençlik çağlarını yaşayan Nuhu’ya. Nuhu dünyaya karşı; “Seni, senin istediğin olmamayı, (…), göze alıyorum.” diyor. Nuhu ne kadar dilek ve tutkuyla doluysa, Aziz o kadar beklentisiz, isteksiz. Aziz bu isteksizliğine karşın neredeyse her şeyin tadına bakabiliyor, onlara ulaşabiliyor; Nuhu, bu kadar iştahlı olmasına karşın, her şeyden yoksun kalıyor. Tabi bir de Aziz’in Erzurum, Nuhu’nun İstanbul koşullarında büyüleri var. Şule Gürbüz iki koca ciltte bu biçimde büyük sorunlarla boğuşmuş, olaylara içtimai, dini, ruhsal, felsefi açılardan yaklaşmaya çalışmıştır. Hele onun Melami piri Hilmi Baba’yı o denli bir konuşturması var ki, farklı bir yazıyla üzerinde durmaya bedel.
Aslında Kıyamet Emeklisi’ne dair çok sayıda eleştirim de vardı. Yer kalmadığı için onları farklı bir yazıya erteleyelim. Son olarak, Şule Gürbüz’ün yeni romanında farklı bir okuma, düşünme ve hissetme ziyafeti sunduğunu söyleyerek bu yazıyı noktalayalım.